Sinabi ng tagapagsalita ng Supreme Court (SC) na si Camille Ting sa mga mamamahayag noong Nob. 12 na ang desisyon ng Korte Suprema na ibukod ang Sulu mula sa Bangsamoro Autonomous Region in Muslim Mindanao (BARMM) ay “kaagad na paiiralin” dahil ang paparating na halalan sa rehiyon ay “hindi maaaring ipagpaliban.”
Gayunpaman, kinabukasan, sinabi ni Senate President Francis “Chiz” Escudero sa isang press conference na nakipagpulong siya kay Pangulong Ferdinand Marcos Jr. at tinalakay ang posibleng pagpapaliban ng unang regular na parliamentary elections sa rehiyon sa Mayo 2025. Binanggit ng pangulo ng Senado ang isang probisyon sa Bangsamoro Electoral Code (BEC) at sa Implementing Rules and Regulations (IRR), na itinuring niyang “unconstitutional.”
Habang pinapaboran ng interim parliament ng BARMM ang pagpapaliban, tutol dito ang iba’t ibang sektor sa rehiyon. Nananatiling nakabitin ang isyu habang pinag-aaralan pa ng Malacañang ang usapin.
Narito ang apat na bagay na kailangan mong malaman tungkol sa kontrobersya:
1. Bakit iminumungkahi ng ilang mambabatas na ipagpaliban ang 2025 BARMM elections?
Ang desisyon ng SC noong Set. 9 ay “maaaring mangailangan ng malaking pagwawasto ng mga batas,” babala ni Escudero sa Senate Bill No. 2862, na inihain niya noong Nobyembre 2024 upang maantala ang mga rehiyonal na botohan ng isang taon. Ang halalan sa BARMM, na orihinal na itinakda para sa Mayo 2022, ay na-postpone nang isang beses.
Halimbawa, ang pagbubukod ng Sulu sa BARMM ay lumilikha ng vacuum sa regional parliament, kung saan ang probinsya ay binigyan ng pito sa 32 district seats, gaya ng tinukoy sa Bangsamoro Autonomy Act (BAA) No. 58.
Binanggit ni Escudero ang BARMM Parliament Resolution No. 499, na humihimok sa Kongreso na lumikha ng isang bagong lalawigan na tatawaging Kutawato na binubuo ng mga bagong nabuong munisipalidad sa espesyal na heyograpikong lugar ng BARMM – Pahamuddin, Kadayangan, Nabalawag, Tugunan, Ligawasan, Malidegao, Old Kabakan at Kapalawan.
Ang panukala ay mangangailangan ng paglikha ng isang bagong legislative district dahil ang pagkabigong gawin ito magreresulta sa pag-disenfranchise ng mga botante sa walong munisipalidad sa bagong lalawigan, sinabi ng pangulo ng Senado.
Ang mga botante sa mga munisipalidad na iyon, na bahagi ng Cotabato, ay hindi nakaboto para sa gobernador, bise gobernador, alkalde at iba pang lokal na posisyon sa 2022 elections matapos sumali sa BARMM. Ang mga munisipalidad na ito ay pinagsama-sama na sa isang nag-iisang distrito sa ilalim ng BAA.
Sinimulan ng Bangsamoro Transition Authority (BTA), ang pansamantalang parlamento, ang panawagan para sa pagsuspinde ng mga botohan sa pamamagitan ng Parliament Resolution Blg. 641 na inihain noong Okt. 9 upang “magbigay ng sapat na panahon upang malutas ang mga legal na isyu” at “tiyakin ang mas malawak na partisipasyon ng mga partidong pampulitika at ganap na pag-unawa ng Bangsamoro electorate sa bagong parlamentaryong halalan.”
Naghain si Speaker Martin Romualdez at iba pang mga kongresista ng counterpart measure sa Senate bill, ang HB 11034, noong Nob. 5. Pareho itong nananatiling nakabinbin sa committee level.
Binigyang-diin ni Escudero na ang Section 8 ng BEC, gaya ng inuulit sa Article V Rule II Section 2 ng IRR, ay labag sa konstitusyon at dapat matugunan bago isagawa ang halalan.
“Lahat daw ng appointed officials na nag-file ng certificate of candidacy ay hindi itinuturing na nagbitiw. Nakalagay din do’n na kung matatalo sila sa eleksyon, hindi daw applicable sa kanila ang isang taong ban at pwede silang i-appoint agad,” sinabi niya, tinutukoy ang BEC provision.
Ito ay lumalabag sa Section 2(4), Article IX ng Konstitusyon, na nagsasaad na “walang opisyal o empleyado sa serbisyo sibil ang dapat makisali, direkta o hindi direkta, sa anumang gawaing pulitika o partisan na pampulitikang kampanya.” Labag din ito sa Section 6, na nagbabawal sa mga kandidatong natalo sa anumang halalan na italaga sa anumang posisyon sa gobyerno sa loob ng isang taon pagkatapos ng botohan.
Ang Sections 93 at 94 ng Republic Act 7160 o ang Local Government Code of 1991 ay sumasalamin sa mga probisyong ito sa Konstitusyon.
Sa isang pagdinig sa Senado noong Nob. 7, sinabi ni Presidential Adviser on Peace, Reconciliation and Unity Carlito Galvez Jr. na ang pagpapaliban ay magbibigay-daan sa BTA na “pinuhin ang mga umiiral na mga patakaran at code ng Bangsamoro bilang paghahanda para sa halalan.” Ito ay kinakailangan, aniya, upang ang mga ito ay “hindi na magiging vulnerable muli” sa mga pagdududa sa konstitusyonalidad.
2. Bakit tinututulan ng conflict monitors at watchdog groups ang pagpapaliban?
Hinahamon ng mga tradisyonal na political clans ang pamunuan ng Moro Islamic Liberation Front (MILF), na nangingibabaw sa BTA, sa darating na halalan. Ayon sa mga eksperto, ang tunggalian ng kapangyarihan sa pagitan ng mga angkan na ito at MILF ay nagpapalubha sa pampulitikang sitwasyon sa BARMM kung saan ang ilang sektor, partikular ang mga kabataan at non-government groups, ay nagnanais ng matatag na pamumuno sa rehiyon na nararapat na ihalal ng mga tao sa lalong madaling panahon.
Sinasabi ng dalawang organisasyon para sa napapanatiling kapayapaan, ang Institute for Autonomy and Governance (IAG) at ang Climate Conflict Action Asia (CCAA), na “walang lehitimong o wastong dahilan” para sa iminungkahing pagkaantala.
Sa isang pahayag noong Nob. 12, isinulat ng mga grupo, “Isang mas napipintong at seryosong banta ang nakaabang sa likod ng anumang aksyon na makakabigo sa mga lokal na inaasahan at mga kahilingan para sa agarang pagbabago at magpatatagal ng status quo sa isang rehiyon na sumusuray-suray mula sa lumalalang karahasan at katiwalian.”
Nagbabala sila na ang pagbibigay ng naturang extension ay maaaring magsulong ng “marahas na pagsalakay” dahil maaaring basahin ito ng publiko bilang isang paraan upang patahimikin ang kagustuhan ng mga tao at “isang nakatatakot na tugon sa isang armadong grupo na nananatiling armado at kumikilos para sa labanan kung kinakailangan.”
Ang Legal Network for Truthful Elections, isang electoral reform advocacy group, ay sumulat din sa isang pahayag noong Nob. 7 na “wala ni isa sa mga dahilan ang bumubuo ng pampublikong emergency o iba pang kritikal na pangangailangan na kakailanganin ang pagkaantala.”
Sinabi ni Yasmin Abdurahim-Tagorda, isang associate professor sa Department of Political Science ng Mindanao State University, na ang mga lider ng kabataan na nakausap niya ay tutol sa pagpapaliban.
“Gusto nilang palakasin ‘yung liderato… Kung ang kasalukuyang lider ng BTA ngayon ang mananalo, nais nila itong gawing lehitimo,” dagdag niya.
Ang pagiging lehitimo ng pansamantalang gobyerno ng Bangsamoro o ang pagtanggap ng mga nasasakupan sa kanilang awtoridad ay maaari pa ring magdulot ng pagdududa dahil sila ay itinalaga ng Malacañang at hindi inihalal ng mga tao, sinabi niya.
“Kaya, mayroon laging tanong na ‘Ba’t kayo nakaupo diyan, ‘di naman kayo ‘yung gusto ng tao?’,” sabi ni Tagorda.
3. Paano makaaapekto sa kapayapaan sa BARMM ang isang taong pagpapaliban ng halalan?
May pag-aalala na ang pagpapaliban ay maaaring makasira sa tiwala ng publiko, makahadlang sa pagsisikap na pangkapayapaan at makadagdag sa pabagu-bagong sitwasyong pampulitika sa BARMM.
“Napaka-posible [a]ng kaguluhan [on the] ground,” babala ni Tagorda, na binanggit ang tensyon sa pagitan ng mga pabor at mga kontra sa pagpapaliban kahit sa loob ng MILF.
“Posibleng…’pag ‘di nila (MILF) nakuha ‘yung seat na naman, ‘di sila na-legitimize, meron diyan, hindi mo makontrol,” sinabi niya.
The academic community in the region believes the MILF could lose its parliament seats if the election pushes through next year. Tagorda said that compared to the traditional elite which have strong bailiwicks in BARMM, the MILF has none.
Naniniwala ang akademikong komunidad sa rehiyon na ang MILF ay maaaring mawalan ng mga puwesto sa parliament kung magpapatuloy ang halalan sa susunod na taon. Sinabi ni Tagorda na kumpara sa tradisyonal na elite na may malakas na balwarte sa BARMM, ang MILF ay wala.
“Hindi pa sila nakakuha ng panghahawakan sa nasasakupan,” sinabi niya, at idinagdag na natatakot ang MILF na ang tradisyonal na elite groups ay maaaring pumalit sa BARMM sa 2025 polls.
Ngunit sinabi ni Galvez, “Ang iminungkahing pag-reset ng halalan ay isang estratehikong pagsisikap upang matugunan ang mga banta sa seguridad na nagsasapanganib sa tagumpay nitong (2025) na halalan.”
Ang pagbibigay ng mas maraming oras para sa pag-decommission ng mga baril mula sa MILF at Moro National Liberation Front (MNLF) ay maaaring “garantiyahan na ang karahasan na may kaugnayan sa halalan ay nasa makatwirang kontrol ng gobyerno,” paliwanag niya.
4. Gaano karahas ang sitwasyong pampulitika sa BARMM?
Historically, violent incidents in the region increase during and approaching elections. Most affected are the conflict-ridden areas, where the camps of the armed political groups are located.
Sa kasaysayan, dumarami ang mga marahas na insidente sa rehiyon sa panahon at papalapit na halalan. Karamihan sa mga apektado ay ang mga lugar na batbat ng kaguluhan, kung saan matatagpuan ang mga kampo ng mga armadong politikal na grupo.
Sa ulat ng salungatan ng CCAA noong 2021-2023 sa Muslim Mindanao, napansin ng pagtaas ng mga marahas na insidente na may kaugnayan sa mga nag-aaway na angkan feuding sa pagitan ng 2019 at 2023 kumpara sa mga nakaraang taon. Binigyang-diin ng ulat na ang marahas na salungatan ay “tumawid” dalawang taon pagkatapos maipasa ang Bangsamoro Organic Law noong 2018 at isang dekada pagkatapos ng kasunduan sa kapayapaan noong 2014.
“Ang pangmatagalang pananaw sa karahasan ay malinaw na nagpapakita ng isang pagtaas sa trendline simula sa 2021,” sinabi nito.
Hindi bababa sa 2,439 na insidente ng salungatan ang naitala noong 2020. Tumaas ito sa 2,752 noong 2021, bumaba sa 2,296 noong 2022 at bahagyang tumaas sa 2,475 noong 2023.
Ang mga dokumentadong pagkamatay ay sumunod sa isang pagtaas ng trend na may 791 noong 2020, 668 noong 2021, 677 noong 2022 at 760 noong 2023.
May kabuuang 237 pagkamatay at 277 insidente ng karahasan sa pulitika ang naitala mula 2020 hanggang 2023 na kinasasangkutan ng mga taong kaanib sa MILF, MNLF, Bangsamoro Islamic Freedom Fighters breakaway group at New People’s Army.
Binanggit din ng ulat na dahil “walang tunay na decommissioning [o] demobilisasyon” ng mga pwersa ng MILF,” nagpatuloy ang karahasan at “umunlad” sa ilalim ng pamumuno nito.
Mula 2020 hanggang 2023, may kabuuang 43 pagkamatay at 37 insidente na kinasasangkutan ng mga nag-aaway na angkan sa loob ng MILF at sa mga nasa labas ng organisasyon.
